کاشی کاری سنتی
در این مقاله، تصمیم داریم به جای معرفی کاشی پرسلان، به معرفی کاشی کاری های سنتی در معماری ایران بپردازیم تا بتوانیم ریشه کاشی کاری سنتی در کشور را بهتر بشناسیم. کاشی کاری، یکی صنایع دستی ایران است که پیشینه ای طولانی دارد. کاشی کردن با ورود اسلام به ایران و گسترش تمدن اسلامی، با پشتوانهی هنر ایرانی پیش از اسلام به اوج خود رسید و باعث خلق شاهکارهای ماندگاری در معماری سنتی ایران شد. در این مقاله، میخواهیم با انواع کاشی کاری های سنتی ایران آشنا شویم. پیشنهاد میکنیم تا انتهای آن، با کاشی پالاس همراه باشید!
در ابتدا از کاشی کاری با آجرهای لعابدار برای استحکام بنا و زیباتر کردن نمای ساختمان ها استفاده میشد اما این کاشی ها به مرور دچار تغییر و تحول شدند و کاربردی تزئینی پیدا کردند.
کاشی کاری سنتی، در کشورهای اسلامی به اوج شکوفایی خود رسید و به یکی از ویژگیهای برجسته معماری اسلامی تبدیل شد و در بیشتر مساجد و عبادتگاه ها، مقبره ها یا بناهای مذهبی مورد استفاده قرار گرفت. کاشی کاری های سنتی ایران، انواع مختلفی دارند و به طور کلی، به موارد زیر تقسیم میشوند:
-
کاشی کاری معرق
-
کاشی کاری معقلی
-
کاشی کاری هفت رنگ
-
کاشی کاری مقرنس
-
کاشی کاری مشبک
-
کاشی کاری زرین فام
-
کاشی کاری مینایی
که در ادامه، با تمام کاشی کاریهای سنتی ایران و تفاوت هایی که با یکدیگر دارند، آشنا خواهید شد.
کاشی کاری معرق
اولین سبک کاشی کاری سنتی که در این مقاله به بررسی آن خواهیم پرداخت، کاشی کاری معرق است. کاشی کاری معرق، همان کاشی گل و بوته است که از قرن هفتم هجری در بناهای مذهبی و تزئین نماها مورد استفاده قرار میگرفت. با گسترش اسلام و نفوذ آن به سرزمین های شرقی در قرنهای نهم و دهم هجری، هنر معرق کاری دچار تغییراتی شد.
به طور کلی، در کاشی کاری معرق، کاشی ها به قطعات کوچک و بزرگ بریده میشوند. براساس طرح اولیه، با نقش ها و رنگ های متنوع و زیبا در کنار هم چیده می شوند و به وسیله دوغاب درز و منافذ بین قطعات کاشی ها پر می شوند. بعد از انجام این مراحل، قطعات کاشی ها به یک کاشی یکپارچه تبدیل میشوند و مورد استفاده قرار میگیرند.
نقش هایی که در کاشی کاری معرق وجود دارد، نقش های گره کشی، گل و بوته یا طرح های اسلیمی هستند. این نوع کاشی بر روی سطوح غیر مسطح، مانند؛ بدنه گنبدها و گلدسته های کوچک و حتی مقرنس های ظریف بسیار مناسب است. ویژگی دیگر کاشی کاری معرق، این است که اگر نیاز به مرمت پیدا کند، با کاشی های سالم تا حد زیادی هماهنگ خواهد بود.
کاشی کاری معقلی
تکنیک معقلی در کاشی کاری سنتی ایران در دوره سلجوقیان به اوج خود رسید. در این نوع کاشی کاری سنتی، از کنار هم چیدن قطعات تراش خورده کاشی های رنگی که معمولاً در اشکال مربع، مثلث و لوزی هستند، طرحهای هندسی و خطوط بنایی خلق میشود.
کاشی کاری معقلی از تلفیق اشکال هندسی ساخته میشود. مساحت هریک از این کاشی ها، بین 4 تا 8 سانتی متر مربع است. در ساخت این کاشی ها، کاشی های رنگارنگ به شکلی زاویه دار در کنار هم قرار می گیرند تا کلمه و عباراتی را به تصویر بکشند. شاهکارهای کاشی کاری سنتی معلقی در مدرسه چهار باغ اصفهان دیده میشود.
مزایای کاشی کاری معلقی، قابلیت اجرای آن در بناهایی با اختلاف سطح زیاد، امکان تلفیق آجر و کاشی در این روش و ارزانتر بودن قیمت آن نسبت به کاشی کاریهای سنتی دیگر است.
کاشی کاری هفترنگ
اولین نمونه کاشی کاری سنتی هفت رنگ، در مدرسه بی بی در سمرقند دیده شد که تاریخ آن به دهه اول قرن هشتم هجری، باز میگردد. با ورود به دوره صفویان، کاشی کاری های سنتی هفت رنگ مورد توجه قرار گرفت و در بسیاری از بناها از آن استفاده شد. اولین بنایی که با کاشی کاری هفت رنگ تزئین شد، مسجد شیخ لطف الله اصفهان است که با ترکیبی از کاشی های معرق و هفت رنگ در نمای بیرونی و داخلی، نمونه ای منحصر به فرد از خلاقیت در معماری است.
کاشی کاری سنتی هفت رنگ یا خشتی، از کنار هم قرار گرفتن خشت های ظریف لعاب دار کاشی در اندازه های منظم ساخته می شود. هریک از این خشت ها، بخشی از طرح کلی را می سازند. ابتدا، یک طرح به عنوان طرح اولیه، با ذغال روی کاشی ها کشیده می شود.
سپس، کاشی ها با استفاده از رنگ های مخصوص لعاب که هفت رنگ سیاه ، سفید، لاجوردی، فیروزهای، قرمز، زرد و حنایی است، رنگ آمیزی می شوند و نقاشی کاشی تکمیل می شود. بعد از این مرحله، کاشی ها در کوره قرار داده می شوند. سلیقه هنرمند کاشی کار و فضای مورداستفاده اثر، در نحوه چیدمان خشت ها در کنار هم موثر است.
کاشی های هفت رنگ در مساجد، عبادتگاه ها، مقبره ها و منازل شخصی به کار برده می شدند و زیبایی و شکوه خاصی را به فضا می بخشیدند.
کاشی کاری مقرنس
مقرنس کاری یکی از عناصر مهم تزئینی معماری سنتی است که در زیبا سازی بناها، مقبره ها، مساجد و امکان مذهبی در ایران مورد استفاده قرار می گیرند. مقرنس ها شباهت زیادی به لانه زنبور دارند و در بناهایی که به شکل طبقاتی ساخته شده اند، برای آرایش دادن ساختمان ها و یا تغییر شکل هندسی آن ها، به کار گرفته می شوند. تاریخ مقرنس کاری در ایران به دوران پیش از اسلام و قبل از دوره هخامنشی باز می گردد.
آتشگاه پاسارگاد نمونه ای از هنر مقرنس کاری در دوران هخامنشیان است. پس از اینکه اسلام به ایران وارد شد، مقرنس نیز هویت خود را حفظ کرد و در بناهای زیبایی مانند آرامگاه شاه اسماعیل، گنبد کاووس، برای تزیین و ساختن گنبدها به کار رفت. مسجد نائین، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع گلپایگان، مسجد جامع زواره و مسجد حیدریه قزوین از نمونه های زیبای کاربرد کاشی کاری سنتی مقرنس در معماری ایرانی هستند.
کاشی کاری مشبک
کاشی کاری سنتی مشبک، در اجرای طرح های پیچیده ای که در کنار یکدیگر قرار می گیرند، کاربرد دارد. در این نوع کاشی کاری، سفال های لعاب داده شده براساس طرح اصلی بریده می شوند و با در کنار هم قرار دادن آن ها، طرح اصلی را می سازند. در معماری بناهای تاریخی مانند بازارهای سنتی، حمام ها و مساجد از کاشی کاری سنتی مشبک استفاده می شود. در این نوع کاشی کاری سنتی، علاوه بر در و پنجره و روزنه های آن ها، شبکه ای از سفال یا کاشی نیز تعبیه شده است.
کاشی های مشبک در معماری بناهای قدیمی به دلایل متعددی مورد استفاده قرار می گرفتند که در زیر به چند مورد از آن ها اشاره می کنیم:
-
هوای متغیر ایران
-
تابش شدید آفتاب به بنا
-
تامین روشنایی
-
تهویه فضا
-
وزش باد و طوفان
-
عقاید مذهبی خاص مردم ایران
-
جنبه های تزئینی
-
تزئین محراب مساجد
این دلایل موجب شده اند که از کاشی کاری های مشبک در معماری سنتی ایران استفاده شود. از زیباترین نمونه های کاشی کاری مشبک در ایران، می توان به مقبره ی جعفر اصفهانی، بقعه ی شیخ صفیالدین اردبیلی و پنجره مشبک کاری شده مسجد شیخ لطف الله اصفهان اشاره کرد.
کاشی کاری زرین فام
کاشی های زرین فام از انواع کاشی های تزیینی سنتی هستند که در بناهای بعد از اسلام مورد استفاده قرار گرفتند. این نوع کاشی ها به رنگ سبز تولید می شدند و برای تولید آن، علاوه بر گل سفال گری از ماده گدازنده و سنگ چخماق نیز استفاده می شد. کاشی های زرین فام در شکل های ستارهی هشت پر، شش پر، صلیبی، چهارگوشه و هشت ضلعی و گاه به شکل دایره یا اشکالی غیر هندسی در کنار کاشی های کتیبه ای به کار میرفت. این نوع کاشی ها در بناهای شهرهای کاشان، ری، جرجان، ساوه،شوش و نیشابور بیشتر دیده می شود.
کاشی کاری مینایی
کاشی کاری سنتی مینایی نیز یکی از هنرهای تزیینی است که در بناهای قدیمی ایران از آن استفاده شده است و چشم توریستان را خیره می کند. کاشی های مینایی در معماری های قدیمی بیشتر به رنگ آبی بودند که برای استفاده در مناره ها یا بیرون بناها مناسب باشند. در کاشی های مینایی از نقش های اسلیمی، تذهیب، گل و برگ، پرندگان، خطوط منحنی در هم پیچیده و نقاط ریز و درشت و یا خطوط مورب بسیار استفاده می شود.
طرح های دیگری که در کاشی های مینایی میتوانید ببینید، مجموعهای از آیات قرآنی یا کلماتی هستند که به ائمه معصومین مربوط می شوند؛ به طور مثال آیه شریفه صلوات، آیه شریفه و ان یکاد یا سوره های کوتاه قرآن روی کاشی نوشته می شوند و اطراف آن با زیباترین طرح ها و نقش ها کامل می گردد. متداول ترین رنگ هایی که در کاشی های سنتی مینایی استفاده می شوند، طیف رنگ آبی روشن، آبی تیره، قرمز، زرد، قهوه ای، سبز، مشکی، سفید و فیروزه ای هستند.
در این مقاله، با انواع کاشی کاری سنتی در ایران آشنا شدید. متاسفانه، این روزها استفاده از این کاشی کاری ها بسیار محدود شده است و کمتر بنایی را میتوان یافت که در آن، از کاشی کاری های سنتی استفاده شده باشد. اما طرح ها، رنگ ها و نقش و نگارهای این کاشی کاری های سنتی امروزه به چشم بسیاری از افراد آشناست.
چرا که از این طرح ها در رنگ آمیزی پارچه ها، چاپ آن ها بر روی وسایلی مانند ماگ و زیر لیوانی و حتی کاشی های کوچک تزئینی استفاده می شود که خود برای درک زیبایی آثار، خلاقیت هنرمندان کاشی کار و استفاده از این آثار زیبا در زندگی روزمره بسیار مفید است.