کاشی کاری سنتی

در این مقاله، تصمیم داریم به جای معرفی کاشی پرسلان، به معرفی کاشی­ کاری­ های سنتی در معماری ایران بپردازیم تا بتوانیم ریشه کاشی کاری سنتی در کشور را بهتر بشناسیم. کاشی کاری، یکی صنایع دستی ایران است که پیشینه­ ای طولانی دارد. کاشی کردن با ورود اسلام به ایران و گسترش تمدن اسلامی، با پشتوانه­ی هنر ایرانی پیش از اسلام به اوج خود رسید و باعث خلق شاهکارهای ماندگاری در معماری سنتی ایران شد. در این مقاله، می­خواهیم با انواع کاشی­ کاری­ های سنتی ایران آشنا شویم. پیشنهاد می­کنیم تا انتهای آن، با کاشی پالاس همراه باشید!

در ابتدا از کاشی کاری با آجرهای لعاب­دار برای استحکام بنا و زیباتر کردن نمای ساختمان­ ها استفاده می­شد اما این کاشی ­ها به مرور دچار تغییر و تحول شدند و کاربردی تزئینی پیدا کردند.

کاشی کاری سنتی، در کشورهای اسلامی به اوج شکوفایی خود رسید و به یکی از ویژگی­های برجسته معماری اسلامی تبدیل شد و در بیشتر مساجد و عبادتگاه ­ها، مقبره ها یا بناهای مذهبی مورد استفاده قرار گرفت. کاشی کاری ­های سنتی ایران، انواع مختلفی دارند و به طور کلی، به موارد زیر تقسیم می­شوند:

• کاشی کاری معرق

• کاشی کاری معقلی

• کاشی کاری هفت رنگ

• کاشی کاری مقرنس

• کاشی کاری مشبک

• کاشی کاری زرین فام

• کاشی کاری مینایی

که در ادامه، با تمام کاشی کاری­های سنتی ایران و تفاوت­ هایی که با یکدیگر دارند، آشنا خواهید شد.

کاشی ­کاری معرق

اولین سبک کاشی کاری سنتی که در این مقاله به بررسی آن خواهیم پرداخت، کاشی کاری معرق است. کاشی­ کاری معرق، همان کاشی گل و بوته است که از قرن هفتم هجری در بناهای مذهبی و تزئین نماها مورد استفاده قرار می­گرفت. با گسترش اسلام و نفوذ آن به سرزمین­ های شرقی در قرن­های نهم و دهم هجری، هنر معرق­ کاری دچار تغییراتی شد.

به ­طور کلی، در کاشی ­کاری معرق، کاشی­ ها به قطعات کوچک و بزرگ بریده می­شوند. براساس طرح اولیه، با نقش­ ها و رنگ­ های متنوع و زیبا در کنار هم چیده می شوند و به وسیله دوغاب درز و منافذ بین قطعات کاشی ­ها پر می ­شوند. بعد از انجام این مراحل، قطعات کاشی­ ها به یک کاشی یکپارچه تبدیل می­شوند و مورد استفاده قرار می­گیرند.

نقش­ هایی که در کاشی­ کاری معرق وجود دارد، نقش­ های گره­ کشی، گل و بوته یا طرح­ های اسلیمی هستند. این نوع کاشی بر روی سطوح غیر مسطح، مانند؛ بدنه گنبدها و گلدسته­ های کوچک و حتی مقرنس­ های ظریف بسیار مناسب است. ویژگی دیگر کاشی­ کاری معرق، این است که اگر نیاز به مرمت پیدا کند، با کاشی­ های سالم تا حد زیادی هماهنگ خواهد بود.

کاشی کاری معقلی

تکنیک معقلی در کاشی ­کاری سنتی ایران در دوره سلجوقیان به اوج خود رسید. در این نوع کاشی­ کاری سنتی، از کنار هم چیدن قطعات تراش خورده کاشی­ های رنگی که معمولاً در اشکال مربع، مثلث و لوزی هستند، طرح­های هندسی و خطوط بنایی خلق می­شود.

کاشی کاری معقلی­ از تلفیق اشکال هندسی ساخته می­شود. مساحت هریک از این کاشی­ ها، بین 4 تا 8 سانتی متر مربع است. در ساخت این کاشی ­ها، کاشی­ های رنگارنگ به شکلی زاویه­ دار در کنار هم قرار می ­گیرند تا کلمه و عباراتی را به تصویر بکشند. شاهکارهای کاشی ­کاری سنتی معلقی در مدرسه چهار باغ اصفهان دیده می­شود.

مزایای کاشی ­کاری معلقی، قابلیت اجرای آن در بناهایی با اختلاف سطح زیاد، امکان تلفیق آجر و کاشی در این روش و ارزان­تر بودن قیمت آن نسبت به کاشی کاری­های سنتی دیگر است.

کاشی ­کاری هفت­رنگ

اولین نمونه کاشی ­کاری سنتی هفت رنگ، در مدرسه بی بی در سمرقند دیده شد که تاریخ آن به دهه اول قرن هشتم هجری، باز می­گردد. با ورود به دوره صفویان، کاشی­ کاری ­های سنتی هفت رنگ مورد توجه قرار گرفت و در بسیاری از بناها از آن استفاده شد. اولین بنایی که با کاشی­ کاری هفت رنگ تزئین شد، مسجد شیخ لطف الله اصفهان است که با ترکیبی از کاشی ­های معرق و هفت رنگ در نمای بیرونی و داخلی، نمونه ای منحصر به­ فرد از خلاقیت در معماری است.

کاشی ­کاری سنتی هفت رنگ یا خشتی، از کنار هم قرار گرفتن خشت ­های ظریف لعاب ­دار کاشی در اندازه­ های منظم ساخته می ­شود. هریک از این خشت ­ها، بخشی از طرح کلی را می ­سازند. ابتدا، یک طرح به عنوان طرح اولیه، با ذغال روی کاشی ­ها کشیده می ­شود.

سپس، کاشی ­ها با استفاده از رنگ ­های مخصوص لعاب که هفت رنگ سیاه ، سفید، لاجوردی، فیروزه­ای، قرمز، زرد و حنایی است، رنگ ­آمیزی می­ شوند و نقاشی کاشی تکمیل می ­شود. بعد از این مرحله، کاشی ­ها در کوره قرار داده می­ شوند.­ سلیقه هنرمند کاشی ­کار و فضای مورداستفاده اثر، در نحوه چیدمان خشت ­ها در کنار هم موثر است.

کاشی ­های هفت رنگ در مساجد، عبادتگاه­ ها، مقبره­ ها و منازل شخصی به کار برده می ­شدند و زیبایی و شکوه خاصی را به فضا می ­بخشیدند.

کاشی ­کاری مقرنس

مقرنس ­کاری یکی از عناصر مهم تزئینی معماری سنتی است که در زیبا سازی بناها، مقبره ­ها، مساجد و امکان مذهبی در ایران مورد استفاده قرار می ­گیرند. مقرنس ­ها شباهت زیادی به لانه زنبور دارند و در بناهایی که به شکل طبقاتی ساخته شده­  اند، برای آرایش دادن ساختمان ­ها و یا تغییر شکل هندسی آن­ ها، به کار گرفته می ­شوند. تاریخ مقرنس کاری در ایران به دوران پیش از اسلام و قبل از دوره هخامنشی باز می­ گردد.

آتشگاه پاسارگاد نمونه ­ای از هنر مقرنس ­کاری در دوران هخامنشیان است. پس از این­که اسلام به ایران وارد شد، مقرنس نیز هویت خود را حفظ کرد و در بناهای زیبایی مانند آرامگاه شاه اسماعیل، گنبد کاووس، برای تزیین و ساختن گنبدها به کار رفت. مسجد نائین، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع گلپایگان، مسجد جامع زواره و مسجد حیدریه قزوین از نمونه ­های زیبای کاربرد کاشی­ کاری سنتی مقرنس در معماری ایرانی هستند.

کاشی ­کاری مشبک

کاشی کاری سنتی مشبک، در اجرای طرح­ های پیچیده ­ای که در کنار یکدیگر قرار می ­گیرند، کاربرد دارد. در این نوع کاشی کاری، سفال­ های لعاب­ داده شده براساس طرح اصلی بریده می  ­شوند و با در کنار هم قرار دادن آن ها، طرح اصلی را می ­سازند. در معماری بناهای تاریخی مانند بازارهای سنتی، حمام­ ها و مساجد از کاشی ­کاری سنتی مشبک استفاده می­ شود. در این نوع کاشی­ کاری سنتی، علاوه بر در و پنجره و روزنه ­های آن­ ها، شبکه ­ای از سفال یا کاشی نیز تعبیه شده است.

کاشی ­های مشبک در معماری بناهای قدیمی به دلایل متعددی مورد استفاده قرار می ­گرفتند که در زیر به چند مورد از آن ­ها اشاره می­ کنیم:

• هوای متغیر ایران

• تابش شدید آفتاب به بنا

• تامین روشنایی

• تهویه فضا

• وزش باد و طوفان

• عقاید مذهبی خاص مردم ایران

• جنبه ­های تزئینی

• تزئین محراب مساجد

این دلایل موجب شده ­اند که از کاشی ­کاری­ های مشبک در معماری سنتی ایران استفاده شود. از زیباترین نمونه­ های کاشی ­کاری مشبک در ایران، می ­توان به مقبره ­ی جعفر اصفهانی، بقعه ­ی شیخ صفی­الدین اردبیلی و پنجره مشبک ­کاری شده مسجد شیخ لطف ­الله اصفهان اشاره کرد.

کاشی کاری زرین فام

کاشی ­های زرین فام از انواع کاشی ­های تزیینی سنتی هستند که در بناهای بعد از اسلام مورد استفاده قرار گرفتند. این نوع کاشی ­ها به رنگ سبز تولید می ­شدند و برای تولید آن، علاوه بر گل سفال­ گری از ماده گدازنده و سنگ چخماق نیز استفاده می ­شد. کاشی­ های زرین فام در شکل‌ های ستاره‌ی هشت پر، شش ‌پر، صلیبی، چهارگوشه و هشت‌ ضلعی  و گاه به شکل دایره یا اشکالی‌ غیر هندسی در کنار کاشی ‌های کتیبه ‌ای به کار می‌رفت. این نوع کاشی ­ها در بناهای شهرهای کاشان، ری، جرجان، ساوه،شوش و نیشابور بیشتر دیده می­ شود.

کاشی کاری مینایی

کاشی­ کاری سنتی مینایی نیز یکی از هنرهای تزیینی است که در بناهای قدیمی ایران از آن استفاده شده است و چشم توریستان را خیره می ­کند. کاشی ­های مینایی در معماری ­های قدیمی بیشتر به رنگ آبی بودند که برای استفاده در مناره­ ها یا بیرون بناها مناسب باشند. در کاشی ­های مینایی از نقش ­های اسلیمی، تذهیب، گل و برگ، پرندگان، خطوط منحنی در هم پیچیده و نقاط ریز و درشت و یا خطوط مورب بسیار استفاده می ­شود.

طرح­ های دیگری که در کاشی ­های مینایی می­توانید ببینید، مجموعه‌ای از آیات قرآنی یا کلماتی هستند که به ائمه معصومین مربوط می شوند؛ به طور مثال آیه شریفه صلوات، آیه شریفه و ان یکاد یا سوره های کوتاه قرآن روی کاشی نوشته می شوند و اطراف آن با زیباترین طرح ها و نقش ها کامل می گردد. متداول ­ترین رنگ ­هایی که در کاشی­ های سنتی مینایی استفاده می ­شوند، طیف رنگ آبی روشن، آبی تیره، قرمز، زرد، قهوه ای، سبز، مشکی، سفید و فیروزه ای هستند.

در این مقاله، با انواع کاشی کاری سنتی در ایران آشنا شدید. متاسفانه، این روزها استفاده از این کاشی کاری­ ها بسیار محدود شده است و کمتر بنایی را می­توان یافت که در آن، از کاشی ­کاری­ های سنتی استفاده شده باشد. اما طرح ­ها، رنگ ­ها و نقش و نگارهای این کاشی کاری­ های سنتی امروزه به چشم بسیاری از افراد آشناست.

چرا که از این طرح­ ها در رنگ ­آمیزی پارچه ها، چاپ آ­ن ها بر روی وسایلی مانند ماگ و زیر لیوانی و حتی کاشی ­های کوچک تزئینی استفاده می­ شود که خود برای درک زیبایی آثار، خلاقیت هنرمندان کاشی کار و استفاده از این آثار زیبا در زندگی روزمره بسیار مفید است.